राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण, २०२० का अनुसार कर्णालीमा १८ बर्षमाथिका वयस्कमा हुने मानसिक समस्यामध्ये ११.७ प्रतिशत व्यक्तिमा कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक रोगसँग सम्बन्धित समस्या रहेको पाइएको छ । कर्णाली प्रदेशमा वयस्क जनसंख्याको झण्डै १२ प्रतिशतले आफ्‌नो जीवनमा कुनै न कुनै मानसिक रोगको अनुभव गर्ने गरेको सर्वेक्षणले देखाउँछ ।

यस्तो समस्याबाट पीडित ती व्यक्तिहरुमा डिप्रेसन, तनाव र माधक पदार्थ सेवनसम्बन्धी प्रमुख समस्या देखिएको छ । कर्णाली प्रदेशको पछिल्ला दुई आर्थिक बर्षको तथ्याङ्क हेर्दा मानसिक स्वास्थ्य समस्या भोगेकामध्ये धेरैमा ‘एन्जाइटी’को समस्या देखिएको छ । आर्थिक बर्ष २०८१/०८२ को तथ्याङ्कअनुसार मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा भोगेका कर्णाली प्रदेशका सात हजार चार सय २१ जनामा एन्जाइटीको समस्या देखिएको छ ।

यस्तै, दुई हजार सात सय ७९ जनामा डिप्रेसन, एक सय २० जनामा आत्महत्याको प्रयास, नौ सय ७४ जनामा मिर्गी, ६ सय ६० जनामा मनोविकृति, तीन सय ६४ जनामा भावनात्मक तथा व्यावहारिक डिसअर्डरको समस्या देखिएको विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवसका अवसरमा कर्णाली प्रदेश अस्पताल सुर्खेतका मनोचिकित्सक डा. सुशील समदर्शीले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकमा उल्लेख छ । उनका अनुसार कर्णालीमा प्रति एक लाखमध्ये चार प्रतिशत औसत आत्महत्या दर देखिन्छ ।

यो दर अन्य प्रदेशको तुलनामा भने न्युन हो । यो दर सबैभन्दा धेरै कोशी प्रदेशमा २१ प्रतिशत देखिएको छ । उनका अनुसार राष्ट्रिय औसतका आधारमा हेर्दा कर्णालीमा ७.२ प्रतिशत वयस्कमा आत्महत्या सम्बन्धी बिचार आउने गरेको देखिन्छ । राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण, २०२० अनुसार कर्णालीमाका १३–१७ बर्ष उमेर समूहका किशोरकिशोरीमध्ये ४.९ प्रतिशतमा कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक विकास (मेन्टल डिसअर्डर) देखिएको डा. समदर्शीले बताए । यो उमेर समूहका किशोरकिशोरीलाई नसा तथा तनावसम्बन्धि विकार (डिसअर्डर) बढी देखिएको सर्वेक्षणले देखाएको छ । कर्णालीका ४०–४९ बर्ष उमेर समूहका व्यक्तिमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या बढी भएको पाईएको छ ।

नेपालको सन्दर्भमा मानसिक स्वास्थ्यको विद्यमान अवस्था हेर्दा १५–४९ बर्ष उमेर समूहका महिलाहरुको मृत्युको पहिलो कारण आत्महत्या छ । राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण, २०२० अनुसार नेपालमा १० प्रतिशत वयस्कहरुले आफ्‌नो जीवनकालको कुनै न कुनै समयमा र ४.३ प्रतिशत वयस्कमा हालको अवस्थामा पनि मानसिक समस्या छ । मानसिक समस्याकै कारण २.३ प्रतिशत वयस्क र ०.६ प्रतिशत किशोरकिशोरीमा उदासिनताको समस्या छ ।

मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा रहेका ६.५ प्रतिशत वयस्क र ३.९ प्रतिशत किशोरकिशोरीमा हालको अवस्थामा आत्महत्याको सोच देखिएको छ । नेपालमा १.१ प्रतिशत वयस्क र ०.७ प्रतिशत किशोरकिशोरीले आफ्‌नो जीवनकालमा आत्महत्याको प्रयास गरेको देखिन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी प्रतिवेदनअनुसार विश्वमा कुल नसर्ने रोगहरुको भारमध्ये १८ प्रतिशत भार मानसिक रोगको छ ।

त्यस्तै अपाङ्गता गराउने प्रमुख १० वटा कारणमध्येमा ५ वटा कारण मानसिक स्वास्थ्य समस्या हो । विश्वभरमा लगभग २० प्रतिशत बालबालिका तथा किशोरकिशोरीमा भावनात्मक, व्यवहारिक र अन्य खालको मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेको प्रतिवेदनले देखाउँछ । विश्वमा ८ जनामध्ये एक जनालाई मानसिक स्वास्थ्य समस्या हुने गरेको छ भने १४ प्रतिशत मानसिक स्वास्थ्य समस्या १० देखि १९ बर्ष उमेरमा देखा पर्छ ।

उक्त प्रतिवेदनअनुसार ५८ प्रतिशत आत्महत्या ५० बर्ष उमेरभन्दा पहिला नै भएको हुन्छ । जटिल प्रकारका मानसिक स्वास्थ्य समस्या हुँदा पनि उपचार नपाएका व्यक्तिहरुको मृत्यु सरदर आयुभन्दा १०–२० बर्ष अगाडि नै हुने सम्भावना हुन्छ । १५–२९ बर्षका युवाहरुमा मृत्युको दोस्रो कारण आत्महत्या हो, यसको एक कारण मानसिक स्वास्थ्य समस्या पनि हो । १५–१९ बर्ष उमेर समूहका युवाहरुको मृत्युको चौथो कारण आत्महत्या रहेको छ । यसमा ५२.४ प्रतिशत महिला र ४७.६ प्रतिशत पुरुष रहेका छन् ।  अधिकांश मानसिक समस्याहरुको सुरुआत जीवनको २४ बर्षभन्दा कम उमेरमा देखिने गरेको प्रतिवेदनले भनेको छ । खासगरि मुटुरोग, दम वा मधुमेह भएका बिरामीलाई मानसिक स्वास्थ्य समस्याको सम्भावना तीन गुणसम्म बढी हुने अध्ययनले देखाएको छ ।

नेपालमा २०७२/०७३ यताको आत्महत्याको अवस्था डरलाग्दो देखिन्छ । स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित निकायको तथ्याङ्ककलाई आधार मान्ने हो भने आर्थिक बर्ष ०७२/७३ देखि ०८१/८२ सम्म नेपालमा ६२ हजार ३९६ जनाले आत्महत्या गरेको देखिन्छ । आर्थिक बर्ष ०८०/८१ मा सबैभन्दा धेरै सात हजार दुई सय २३ जनाले आत्महत्या गरेका छन् । आर्थिक बर्ष ०८१/८२ मा मात्र सात हजार ५५ जनाले आत्महत्या गरेको तथ्याङ्क छ । यी १० आर्थिक बर्षको आत्महत्याको तथ्याङ्क हेर्दा यसको दर बढ्दो क्रममा छ ।

नेपालमा देखिएको आत्महत्याको डरलाग्दो तथ्याङ्कले मानसिक स्वास्थ्यको समस्या पनि डरलाग्दो अवस्थामा देखाउँछ । किन भने मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई व्यक्तिको आत्महत्याको प्रमुख कारणमध्येमा मानिन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्रतिवेदनले ‘१५–२९ बर्षका युवाहरुमा मृत्युको दोस्रो कारण आत्महत्या हो र यसको कारणमध्येको एक मानसिक स्वास्थ्य समस्या पनि हो’ भनेको छ । यही प्रतिवेदनले १५–१९ बर्ष उमेर समूहका युवाहरुको मृत्युको चौथो कारण ‘आत्महत्या’ हो भनेको छ ।

नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याको उपचार, परामर्श तथा रोकथाममा थुप्रै चुनौती रहेको देखिन्छ । मनोचिकित्सक डा. समदर्शीका अनुसार मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी कार्यक्रम सञ्चालन तथा बजेट विनियोजन न्युन भएकाले लक्षित वर्ग, जोखिममा रहेका समूहका व्यक्ति तथा समुदायलाई पूर्णरुपमा समेट्न सकिएको छैन । मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा रहेको व्यक्ति तथा परिवारका सदस्यप्रति सामाजिक लाञ्छना, अवहेलना, विभेद लगायतका अवस्था रोक्ने खालको कार्यक्रम बनाएर कार्यान्वयन ल्याउन नसकिनु चुनौती रहेको उनले बताए ।

मानसिक स्वास्थ्यका क्षेत्रमा दक्ष जनशक्तिको अभावलाई पूर्ति गरी समुदायस्तरमा सेवाको पहुँच स्थापना गर्न नसकिएको उनले बताए । हाल नेपालमा एक हजार पाँच सय ८८ जना मात्र मानसिक स्वास्थ्यका क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्ति रहेको छ । जसमा दुई सय ४० जना मनोचिकित्सक, ३८ जना चिकित्सक मनोविद, ९० जना साइक्याट्रिक, दुई सय २० जना मनोविद र एक हजार जना तालिमप्राप्त मनोपरामर्शकर्ता कार्यरत छन् ।

यसबाहेक केही संख्यामा तालिमप्राप्त मनोसामाजिक कार्यकर्ता रहेका छन् । व्याप्त अन्धविश्वास, भ्रम, गलत धारणाको अन्त्य गर्न नसक्नु, पुनर्स्थापनाका लागि कार्यक्रमको संस्थागत विस्तार गर्न नसक्नु पनि मानसिक स्वास्थ्यका क्षेत्रमा चुनौती रहेको छ । बालबालिका तथा किशोरकिशोरीमा हुन सक्ने भावनात्मक, व्यावहारिक र सिकाइजन्य समस्यालाई समयमै पहिचान गरी सम्बोधन गर्न नसक्नु यस क्षेत्रको अर्को चुनौती हो ।