काठमाडौं । यस वर्ष कर्णाली प्रदेशमा शतप्रतिशत रोपाइँ भएको छ। गत वर्ष सो प्रदेशमा ९८ प्रतिशत रोपाइँ भएको थियो। सो प्रदेशमा शतप्रतिशत रोपाइँ हुँदा ३८ हजार ३८५ हेक्टर क्षेत्रफल धान उत्पादनका लागि उपयोग भएको छ।

कर्णालीलाई सुख्खा प्रदेश भनिन्छ। समयमा र अविरल वर्षा भएकाले यस वर्ष कर्णाली भोकमरीको चपेटामा नपर्ने सङ्केत देखिन्छ। नेपालका अर्थतन्त्रमा धानको ठूलो महत्व छ। यसको उत्पादन वृद्धि हुँदा अर्थतन्त्र बलियो हुन्छ। घट्दा कूल गार्हस्थ्य उत्पादन (जिडिपी) मा असर पर्छ भने उत्पादन बढ्दा जिडिपी माथि उक्लन्छ। जिडिपीमा यसको योगदान १२ प्रतिशत छ।

गत जेठ १५ देखि नै मनसुन शुरुआत भई समयमा रोपाइँ भएकाले किसान खुशी छन्। गत वर्षको यसै अवधिमा ९५ प्रतिशत क्षेत्रफलमा रोपाइँ भएको थियो। यस वर्ष भने यसै अवधिमा ९४ प्रतिशत क्षेत्रफलमा रोपाइँ भएको छ। मौसमले साथ दिए पनि कृषि कर्ममा आकर्षण कम हुँदै गएको सो तथ्याङ्क पुष्टि हुन्छ।

कृषि विभागका उप महानिर्देशक जानुका पण्डितले नेपालमा साउन महिनाभर रोपाइँ हुने भएकाले मसान्तसम्म ९७ प्रतिशत भन्दामाथि रोपाइँ हुने अनुमान गरेकी छिन्।

यस वर्ष कर्णाली प्रदेशपछि सुदूरपश्चिममा ९९, लुम्बिनीमा ९७, वाग्मतीमा ९६, प्रदेश–२ मा ९२ र प्रदेश १ मा ९० प्रतिशत क्षेत्रफलमा रोपाइँ भइसकेको छ। नेपालको प्रमुख खाद्यान्न बाली धान हो। नेपालमा चैते धान, वर्षे धान र घैया धानको रोपाइँ हुँदै आएको छ।

विसं २०६०र०६१ देखि २०७७र०७८ सम्म को तथ्याङ्कलाई केलाउँदा नेपालमा धानको उत्पादन बढ्नु र घट्नुमा मुख्य मौसममा परनिर्भर देखिन्छ। जुन वर्ष मौसम अनुकूल हुन्छ त्यो वर्ष धानको उत्पादन बढेको देखिन्छ भने मौसम अनुकूल भएका बखत धानको उत्पादन घटेको छ।

नेपालमा कूल खेतीयोग्य जमिनको क्षेत्रफल ३० लाख ९१ हजार हेक्टर छ। एक हेक्टर जमिन भनेको २० रोपनी हो। कूल खेतीयोग्य जमिनमध्ये लगभग ५० प्रतिशत जमीनमा धान खेती हुन्छ। अधिकांश जमिन आकासे सिँचाइमा निर्भर छ। धान लगाउने मौसम ९ असार–साउन० मा वर्षा भएन भने सिफारिस भएजति जमिनमा धान रोपाइँ हुन सक्दैन।

पालमा २०६०र०६१ देखि २०७६र०७७ अर्थात् १६ वर्षमा सबैभन्दा धेरै धान खेती भएको वर्ष २०७६/०७७ साल हो। सो वर्ष १४ लाख ७३ हजार ४०० हेक्टर जमिनमा धान खेती भएको थियो। उक्त वर्ष ५६ लाख २१ हजार ७१० मेट्रिकटन धान फलेको थियो।

नेपालको कूल जमिनमध्ये ३० लाख ९१ हजार हेक्टरमा धान रोपाइँ गरिन्छ। यसमध्ये करिब ५० प्रतिशतमा रोपाइँ हुन्छ। सिँचाइ मन्त्रालयको तथ्याङ्कअनुसार ५३ प्रतिशत जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन। रोपाइँ हुने असार–साउन महिनामा वर्षा भएन भने सिफारिस भएजति क्षेत्रफलमा रोपाइँ हुन सक्दैन।

प्रत्येक वर्ष धानखेती गर्ने जमिन घटिरेहेको छ। रु २०६०÷०६१ मा १५ लाख ५९ हजार ४३६ हेक्टरमा धानखेती भएको थियो। पन्ध्र वर्षपछि ९२०७४÷०७५० मा १४ लाख ६९ हजार ५४५ हेक्टर जमिनमा सीमित हुन पुग्यो। कृषि तथा पशुपक्षी विकास मन्त्रालयको तथ्याङ्कले धानखेती गर्ने क्षेत्रफल घटे पनि उत्पादन भने बढेको देखाएको छ। कृषि विभागको तथ्याङ्कअनुसार १० लाख ३० हजार हेक्टर जमिन बाँझो छ।

कृषि तथा पशुपंक्षी विकास मन्त्रालयका कृषि विकास सचिव डा योगेन्द्रकुमार कार्कीले नेपालीका लागि वार्षिक ६० लाख मेट्रिकटन धानको आवश्यकता पर्छ भताए। संसारको सबैभन्दा उच्च स्थानमा धानखेती हुने देश नेपालको जुम्ला जिल्लाको छुमचौर हो। भने सबैभन्दा धेरै धान उत्पादन हुने जिल्ला झापा हो। झापा जिल्लालाई सरकारले धान उत्पादनको सुपर जोन घोषणा गरी लागू गरेको छ।

संसारका आधा जनसङ्ख्याको मुख्य खाना भात हो। एशियाली देशमा ९० प्रतिशतभन्दा बढी धानको उत्पादनका साथै खपत हुन्छ। संसारमा सबैभन्दा धेरै धान फल्ने देश चीन हो। विश्वका ७८ भन्दाबढी देशमा ८६४ थरीका धानका बीउ सिफारिस भएका छन्। नेपालमा ८६ उन्नत र सात रैथाने जातको बीउबाट उत्पादन गरिँदै आएको छ।

हिमालपारीका दुई जिल्ला मनाङ र मुस्ताङबाहेक नेपालका सवै जिल्लामा धान रोपाइँ हुन्छ। विगत १५ वर्षदेखिको तथ्याङ्कलाई विशलेषण गर्दा धानको उत्पादन सन्तोषजनक छैन। सरकारले आगामी पाँच वर्षभित्र धानको उत्पादन दोब्बर अर्थात् एक करोड चार लाख मेट्रिकटन गर्ने घोषण गरेको छ। रासस